Historia
malarstwa europejskiego daje się dość jednoznacznie podzielić na
poszczególne epoki od czasów prehistorycznych po koniec XIX wieku,
który przyniósł niezwykłą różnorodność stylów i kierunków
malarskich. Historia dwudziestowiecznego malarstwa to już
kilkadziesiąt niezależnych opowieści, łączących się jedynie w
niektórych punktach.
Podane poniżej
daty są przybliżone, a każda z nich może być przesunięta o
dziesiątki, a nawet setki lat, zależnie od indywidualnej opinii
eksperta lub omawianej części Europy. Epoki malarskie również w
sposób oczywisty przechodziły w siebie płynnie i nachodziły na
siebie. Poniższe przedziały służą celom orientacyjnym, a po bardziej
precyzyjne omówienie periodyzacji należy się odnieść do konkretnych
artykułów.
Prehistoria
Malarstwo
prehistoryczne zostało odkryte właściwie dopiero w XIX wieku (np.
Altamira), a najbardziej istotne odkrycia pochodzą z XX wieku – np.
jaskinia Lascaux (1940). Najczęstszym tematem malowideł
prehistorycznych są zwierzęta i postaci ludzkie, składające się
m.in. w sceny polowań. Malowidła te urzekają swoją siłą i
naturalizmem – ale jedynie w przypadku zwierząt: postaci ludzkie są
zazwyczaj bardzo uproszczone i zgeometryzowane. Podłożem dla
malarstwa była skała jaskiń, na której prostymi farbami z pigmentów
i gliny zarysowywano kontury obiektów, a czasem wypełniano je
ziemistymi barwami. Farby nanoszono rękoma, za pomocą mchu, a
czasami pryskano barwnikiem z wydrążonych kości. Do prymitywnych
technik malarskich wrócono w XX wieku; niektórzy ekspresjoniści
malowali rękami, a Jackson Pollock stosował podobną do wspomnianej
wyżej technikę pryskania farbą.
Starożytność
Antyk (400 p.n.e.
– 400 n.e.) przyniósł udoskonalenie technik malarskich. Pojawiły się
też małe szczoteczki z włosia służące do nanoszenia farby, czyli
pędzle. Jednak niewiele z ówczesnych dzieł pozostało do naszych
czasów. Powstawały liczne obrazy dekoracyjne, przedstawiające bóstwa
i herosów (także na różnych naczyniach i przedmiotach użytkowych).
Istnieją przesłanki świadczące o tym, że niektórzy myśliciele greccy
rozważali malarską perspektywę.
Średniowiecze
Średniowiecze
(400-1350) to czas gwałtownego rozwoju technik malarskich, głównie
na desce: tempery, później oleju, a także fresku. Powszechna była
tematyka religijna, na wschodzie Europy powstawały doskonałe ikony.
Charakterystyczne dla średniowiecza jest hierarchiczne i
idealistyczne przedstawianie postaci. Osoby ważniejsze są więc
większe. Nie przywiązywano wielkiej wagi do realizmu anatomicznego,
stąd liczne przekłamania w proporcjach ciała, "płaskość" postaci i
obrazu. Malarstwo uzupełniano chętnie złotem, wykładając złotymi
płatkami powierzchnię malowanej deski. Pod koniec średniowiecza lub
na początku renesansu pojawił się pejzaż.
Renesans
Renesans
(1350-1510) był epoką, która przyniosła malarstwu olbrzymią ilość
innowacji. Należy wśród nich wymienić przede wszystkim zeświecczenie
sztuki, które pozwoliło na udoskonalenie portretu, pejzażu oraz
pogłębienie psychologii i symboliki dzieł poza sferę religii.
Renesans wprowadził swobodniejszą kolorystykę, ożywił drugi plan na
obrazie i zamiłowanie do szczegółu. W tej epoce powstało również
malarstwo olejne (przypisuje się je czasem, nie do końca słusznie,
Janowi van Eyck) i upowszechniło się płótno, które to wynalazki
umożliwiły delikatniejszy światłocień i pogłębiony modelunek.
Niezwykle istotne jest również wprowadzenie perspektywy – pierwsze
doświadczenia należały do Paplo Uccello, a perspektywę zbieżną
wprowadził na obrazy Piero della Francesca. Renesansowa ideologia
skłoniła wielu artystów do tworzenia studiów ciała ludzkiego (np.
Leonardo da Vinci) oraz przyrody (np. Albrecht Dürer); w tym okresie
rozwinęła się również martwa natura. Można właściwie powiedzieć, z
wielką przesadą, że dopiero renesans jest czasem powstania
malarstwa. Metafizyczna kreacja sztuki właściwa Średniowieczu
ustąpiła przed naturalizmem i tendencją do poznawania świata
zewnętrznego.
Manieryzm i barok
Surowa estetyka
renesansu przekształciła się stopniowo w bardziej swobodny manieryzm
(1510-1590), aż wreszcie w barok (1590-1680). Malarstwo barokowe
jest malarstwem wielkich form (płótna są często wielometrowej
długości) o bogatej ornamentyce i potężnej, pełnej rozmachu
aranżacji scen religijnych. Charakterystyczne dla baroku są
świetliste przestrzenie i wielkie grupy dynamicznych postaci (El
Greco). Malarze często sięgali do dramatycznych scen z mitologii i
historii, jak porwania, rzezie i wojny. Z drugiej strony rozwijała
się wtedy martwa natura, często akcentująca przemijanie ziemskich
wartości – poprzez umieszczanie na płótnie czaszek lub psujących się
owoców.
Rokoko
Rokoko
(1680-1750) jest często nazywane "lżejszą wersją baroku". Zachowuje
bowiem barokowe bogactwo stylu, ale zajmuje się błahą tematyką.
Typowe dzieło rokokowe to jasna, delikatnie namalowana scena z życia
dworu królewskiego.
Klasycyzm
Kontrą dla
rokokowego rozpasania był klasycyzm (1750-1800). Chętnie sięgano do
sprawdzonych w renesansie motywów antycznych. Przedstawiane wnętrza
były surowe, obowiązywała ścisła perspektywa, a postaciami byli
często wodzowie i bohaterowie państwowi i mitologiczni. W epoce
klasycyzmu unikano swobodnego światłocienia i rozmycia na rzecz
wyraźnego kontrastu barwnego (Jacques-Louis David).
Romantyzm
Rewolucyjne
wydarzenia na świecie zmieniły sztukę we wszystkich jej przejawach.
Nadeszły czasy romantyzmu (1800-1840). W malarstwie wyraził się on w
zamaszystych pociągnięciach pędzla, burzliwej i dramatycznej
tematyce oraz zaakcentowaniu osobowości artysty. Często powstawały
wielkie ekspresyjne płótna dotyczące aktualnych wydarzeń
politycznych (Eugène Delacroix) oraz udynamicznione pejzaże (jak u
Turnera). Właśnie w romantyzmie tkwi zalążek przyszłego
ekspresjonizmu.
Realizm
Niektórzy
malarze, zmęczeni gwałtownością i idealizmem romantycznego
malarstwa, zapoczątkowali kierunek zwany realizmem (1840-1860), a w
niektórych swoich odmianach naturalizmem. Realiści przedstawiali
zwykłych ludzi, pogrążonych w codziennej, męczącej pracy, a więc
żniwiarzy, kamieniarzy czy robotników. Paleta stała się ciemna i
stonowana (Jean-François Millet).
Symbolizm i
Prerafaelici
Równocześnie z
realizmem wielu artystów zaczęło sięgać do mitologii, Biblii i
własnej wyobraźni w poszukiwaniu symboli odzwierciedlających ich
przekonania. Ogólnym określeniem tej tendencji jest symbolizm, a
jednym z przejawów tej tendencji byli prerafaelici. Częste u
symbolistów są odwołania do postaci biblijnych, religijne
napomnienia, złożone obrazy-zagadki i wyraźne podkreślanie
intelektualnego charakteru sztuki. Pierwsza fala symbolizmu miała
miejsce w latach 1850-1870.Charakterystyczną cechą kierunku była
forma wyrazu, którą stanowił szeroko rozumiany "symbol". Tyczyło się
to w równiej mierze malarstwa i literatury.
Impresjonizm
W tych samych
latach grupa francuskich malarzy rozwinęła impresjonizm, którego
naczelną ideą była obserwacja otaczającej rzeczywistości pod kątem
światła i koloru. Impresjoniści rozbijali obraz na plamy światła,
malowali szybkimi pociągnięciami pędzla, zapisując ich chwilowe
wrażenie – impresję – którego doznali w danym miejscu przy
konkretnym stanie atmosfery. Ideę tę rozwinęli puentyliści, malując
przy pomocy olbrzymiej ilości maleńkich plamek, które dopiero
oglądane z daleka tworzyły właściwy obraz.
Ekspresjonizm,
fowizm i postimpresjonizm
Pod koniec XIX
wieku wielu malarzy skierowało się również w stronę własnej
psychiki, obrazując mroczne strony ludzkiej duszy. Tak narodził się
ekspresjonizm, akcentujący osobowość artysty i wyrazisty sposób
przelania jej na płótno. Charakterystyczne dla tego kierunku są
żywe, zniekształcone formy, liczne przedstawienia śmierci i
cierpienia oraz samotności twórcy. Jednym z ważniejszych odłamów
ekspresjonizmu jest fowizm, który rezygnuje z problemów
metafizycznych, ale pozostaje przy ekspresyjnej barwie obrazu.
Postimpresjonizm to zainteresowanie formą obrazu, sposobem
nanoszenia farby na płotno. Był to powrót do technik starych
mistrzów, przewodził tej tendencji Paul Cezanne. Vincent van Gogh
natomiast był zafascynowany drzeworytem japońskim i brakiem cienia w
obrazach.
Kubizm i
abstrakcjonizm
Impresjonistyczne
zainteresowanie problemem postrzegania doprowadziło niektórych
artystów do chęci doskonalszego pokazania na obrazie
trójwymiarowości obiektu. Zbiegło się to z odkryciem prymitywnej
sztuki afrykańskiej, która zelektryzowała artystów, z Pablem
Picassem na czele. To właśnie ze zderzenia tych tendencji narodził
się kubizm, pierwszy silnie zgeometryzowany kierunek malarski. W
pierwszych latach XX wieku coraz śmielsze eksperymenty z porzuceniem
naturalizmu doprowadziły w końcu do powstania malarstwa
abstrakcyjnego. Abstrakcjoniści nie przedstawiali na swoich obrazach
obiektów realnie istniejących, lecz skupiali się na konstruowaniu
kompozycji obrazu jedynie z plam barwnych.
Surrealizm i
dadaizm
Z podobnych
poszukiwań powstał surrealizm, jeden z najważniejszych kierunków
dwudziestowiecznej sztuki. Surrealiści również uznali, że świat
widzialny jest niewystarczający dla bogatych możliwości artysty, i
skupili się na świecie rzeczy nieistniejących. W przeciwieństwie
jednak do abstrakcjonistów, nie były to nie przypominające niczego
kształty (zazwyczaj geometryczne), lecz najczęściej znane nam
przedmioty umieszczone w nietypowych okolicznościach lub o
zmienionych właściwościach. Surrealistyczny z natury jest dadaizm –
kierunek bardziej intelektualny niż malarski, którego esencją jest
wprowadzenie do sztuki elementu purnonsensu.
Inne nurty XX
wieku
Wszystkie
powstałe od końca XIX wieku kierunki rozwijają się do dzisiaj, dając
życie licznym odmianom. Tak narodził się np. ekspresjonizm
abstrakcyjny i neofowizm – dzieci ekspresjonizmu. Liczne odnogi
abstrakcji są omówione w haśle "malarstwo abstrakcyjne". Echa
surrealizmu widać w tzw. malarstwie metafizycznym oraz realizmie
magicznym. Jednak dwa popularne kierunki w powojennym malarstwie XX
wieku nie miały swoich bezpośrednich przodków – pop-art i op-art.
Mimo podobnych
nazw te dwa nurty nie mają nic wspólnego. Pop-art wynika z
inspiracji kulturą popularną i likwiduje indywidualność artysty.
Wedle ideologów tego ruchu (na pierwszym miejscu oczywiście Andy
Warhol) sztuką są popularne opakowania, zdjęcia sławnych ludzi,
reklamy itp. Twórcy pop-artu powielają popularne obrazy kultury
masowej, wychwalając codzienność i zwyczajność.
Op-art to
natomiast sztuka optyczna, której celem jest bezpośrednie
oddziaływanie na ludzkie oko. Powtarzające się na obrazach motywy
geometryczne (można więc odnaleźć tu echo abstrakcjonizmu) mają
pobudzać narząd wzroku i mamić go. Niektórzy twórcy op-artu zajmują
się złudzeniami optycznymi.
Obecnie malarstwo
często łączy się z obiektami tradycyjnie uważanymi za obce
malarstwu, jak żwir i piasek; w obrazy wmontowuje się deski i opony.
Niektórzy twórcy atakują dwuwymiarowość malarstwa (jak np. Lucio
Fontana i jego spacjalizm). Techniki mechaniczne i elektroniczne
pozwoliły na powstanie hiperrealizmu oraz na dużo swobodniejsze
tworzenie kolaży i cytatów z innych dzieł, przy czym wielu artystów
balansuje na granicy plagiatu, wybierając np. bliski pop-artowi
plagiaryzm, będący jedną z twarzy powszechnego obecnie
postmodernizmu. Malarstwo końca XX wieku jest często wyrazem
określonej ideologii, a nie czystego zamysłu estetycznego, co
dramatycznie wpływa na wymagania, jakie stoją przed współczesnym
malarzem.
Wydawać by się
mogło, że "tradycyjne malarstwo", kojarzone z realistycznym
malarstwem figuratywnym, nie ma już swojego miejsca w świecie. Wielu
estetyków jest wręcz zdania, że możliwości stojące przed malarstwem
wyczerpały się, jako że nie ma już właściwie żadnego pola na
innowację. Pogląd ten stoi jednak w sprzeczności w potrzebą
twórczości i kreatywności człowieka. Tymczasem, można mnożyć
przykłady, iż malarstwo końca XX wieku podejmowało próby powrotu do
swoich korzeni, do malarskiego gestu oraz figuratywności. |